«Πηγή ζωής ειν’ ο χορός στου χορευτή το σώμα/ βάζει φτερά στα πόδια του και δεν πατεί στο χώμα», λέει μια κρητική μαντινάδα. Οι Κρητικοί με το χορό (και με τις μαντινάδες) εκφράζουν χαρά, λύπη, έρωτα, θάρρος. Αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητάς τους, αλλά και της καθημερινότητάς τους αφού δεν θέλουν και πολύ για να σηκωθούν από τις καρέκλες τους, Χειμαρρώδη συναισθήματα κατακλύζουν χορευτές και μουσικούς, που αρχίζουν να «συνομιλούν» οι πρώτοι με τους πήδους που «παίζουν» (κάνουν) και οι δεύτεροι με τις «κοντυλιές» της λύρας ή του βιολιού τους, συνοδεία λαγούτου ή μαντολίνου. «Καθένας τους βγάζει την προσωπικότητά του, αλλά και οι δυο πλευρές πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία. Συγκινούμαι να βλέπω χορευτές από συλλόγους εκτός Ελλάδος να τιμούν την παραδοσιακή μας μουσική. Πολλές φορές ανάμεσά τους χορεύουν και μη Έλληνες. Έχω δει Κινέζο να χορεύει καλύτερα από Κρητικό, γιατί η μουσική ακουμπά την ψυχή του ανθρώπου», λέει ο Χανιώτης δεξιοτέχνης λαγουτιέρης Μανώλης Κονταρός.
Ο χορός για τους Κρητικούς είναι έκρηξη ενέργειας και συναισθημάτων. Θα ακούσετε χορευτές να λένε πως ένιωσαν μια φωτιά να απλώνεται στο στήθος τους ή ότι δεν είχαν ξανανιώσει το αίμα να κυλάει έτσι μέσα τους. Και μπορεί να μην τους δείτε απαραίτητα ντυμένους με παραδοσιακές βράκες ή γκιλότες (παντελόνια) και στιβάνια (μπότες) – ρούχα με επιρροές από την τουρκοκρατία και την ενετοκρατία, που τα φορούν ακόμα και σήμερα-, θα γοητευτείτε όμως σίγουρα από την έκσταση και την υπέρβαση που κάνουν τα σώματα των χορευτών.
Στην Κρήτη οι χοροί δεν συνδέονται μόνο με τη διασκέδαση, ήταν ανέκαθεν και τελετουργικοί. Γέροι και νέοι σκαρφίζονται μαντινάδες και, χτυπώντας τα πόδια τους στη γη, ξορκίζουν το κακό ή εύχονται μακροζωία και ευκαρπία. Ως λατρευτικά δρώμενα άλλωστε, έχουν τη ρίζα τους στη μινωική εποχή. Αναπαραστάσεις σε αγγεία αλλά αγαλματίδια, όπως εκείνα του 15ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκαν στο Παλαιόκαστρο Σητείας με γυναίκες σε κύκλο να χορεύουν, το επιβεβαιώνουν.
Ο χορός επιπλέον συνδέεται με τη φιλοξενία, την οικογένεια, τη φιλία – έννοιες πολύτιμες για τους Κρήτες που έχουν πάντα τα σπίτια τους ανοικτά, τα τραπέζια στρωμένα, ενώ οι ίδιοι είναι πρόθυμοι να φιλέψουν όποιον περάσει την πόρτα τους, να του διηγηθούν ιστορίες και να σύρουν το χορό, παρά την κούραση της ημέρας. Στις μέρες μας, δεκαπέντε χοροί έχουν αποκτήσει και πάλι τη δημοτικότητά τους, ωστόσο πέντε είναι οι πλέον γνωστοί. Καθένας τους ανήκει σε μια επαρχία (περιοχή): ο Συρτός στα Χανιά, η Σούστα στο Ρέθυμνο, ο Πηδηχτός στο Ηράκλειο (Μαλεβιζιώτης) και στο Λασίθι, το Πεντοζάλι στα Χανιά, και ο Σιγανός σε Ρέθυμνο, Ηράκλειο και Λασίθι, όπως μας αναφέρει ο Ιωάννης Θεμ. Τσουχλαράκης, πολιτισμολόγος και συγγραφέας του βιβλίου «Οι χοροί της Κρήτης – Μύθος, ιστορία, παράδοση» (Κέντρο Σπουδής Κρητικού Πολιτισμού, Αθήνα 2000/Α’ Έπαινος Ακαδημίας Αθηνών).
Συμβολικά εμβλήματα
Ο χορός Σιγανός λέγεται ο Χορός του Θησέα διότι αναπαριστά την ελικοειδή πορεία του μυθικού ήρωα μέσα στο Λαβύρινθο. Ο πρώτος χορευτής σέρνει την ανθρώπινη αλυσίδα, η οποία προχωρά πίσω του με μικρά βήματα. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας θεωρούνταν ο χορός της φιλίας και της ενότητας, ενώ είναι πιθανό να τον ακούσετε και ως Χορό της Νύφης, διότι χορεύεται στους γάμους, με το γαμπρό μπροστά και τη νύφη δίπλα του -αν και σιγά σιγά ως νυφικός χορός έχει αρχίσει να καθιερώνεται ο Συρτός, ο οποίος είναι πιθανότατα ο πιο δημοφιλής χορός στην Κρήτη. Λέγεται και Σερτός, Χανιώτικος ή Χανιώτης. Η ονομασία «Συρτός» προέκυψε από τα πόδια των χορευτών που σέρνονται στο έδαφος χωρίς να χάνουν την επαφή τους με τη γη. Ενδιαφέρον επίσης έχει το πώς γεννήθηκε αυτός ο χορός. Λέγεται ότι οι Κρήτες εθελοντές πήγαν να πολεμήσουν στο πλευρό των Βυζαντινών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Στην ανάπαυλα τους έφτιαξαν τραγούδια, συνδυάζοντας τη βυζαντινή μουσική με τον αρχαίο πολεμικό χορό Πυρρίχιο. Χρόνια αργότερα, στον γάμο ενός οπλαρχηγού στα Πατεριανά Λουσακιών Κισάμου, έπαιξαν τις παλιές αυτές μελωδίες και τις χόρεψαν αυτοσχεδιάζοντας τα έντεκα βήματα που καθιερώθηκαν ως συρτός. Σήμερα, τα βήματά του διαφοροποιούνται σε κάθε νομό, και ο εκρηκτικός Χορός που θα δείτε ξεκινώντας από τα δυτικά της Κρήτης, στην Κίσαμο Χανίων και στον Μυλοπόταμο Ρεθύμνου, γίνεται ολοένα πιο λυρικός προχωρώντας προς τα ανατολικά στο Ηράκλειο και στη Σητεία Λασιθίου.
Ζευγαρώματα και Πόλεμος
Η Σούστα, ο αντικριστός χορός της Κρήτης, θεωρείται επίσης ότι έχει καταβολές στον Πυρρίχιο και αρχικά χορευόταν από άνδρες πριν από τη μάχη. Οι γυναίκες άρχισαν να τον χορεύουν γύρω στο 300 μ.Χ. και έκτοτε πήρε το ερωτικό χαρακτήρα που γνωρίζουμε έως σήμερα. Λέγεται, δε, ότι η συμμετοχή της γυναίκας ήταν «απαίτηση» της εποχής, διότι έδινε τη δυνατότητα να βρεθούν δύο νέοι κοντά χωρίς το φόβο της κοινωνικής κριτικής του επαρχιακού συντηρητικού περιβάλλοντος – γι’ αυτό ονομάζεται και Χορός του Έρωτα. Σούστα ονομάστηκε κατά την ενετοκρατία, από το ιταλικό «susta» (ελατήριο), καθώς έχει τρία βήματα σαν πηδηματάκια.
Ο κατεξοχήν πολεμικός χορός της Κρήτης, πάντως, ήταν και παραμένει μέχρι σήμερα ο Πηδηχτός ή Μαλεβιζιώτης ή Καστρινός. Είναι από τους πιο γρήγορους και ζωηρούς χορούς γι’ αυτό και αρκετά δύσκολος. Είναι ο αγαπημένος χορός των Κρητικών. Άνδρες και γυναίκες πιάνονται από τις παλάμες, που έρχονται στο ύψος των ώμων, με λυγισμένους αγκώνες. Ο αλματώδης χορός με τη συγκλονιστική δυναμική θεωρείται απευθείας απόγονος του αρχαίου πολεμικού Πυρρίχιου χορού και αναπαριστά τις προσπάθειες άμυνας της πόλης του Ηρακλείου -από εκεί πήρε την ονομασία Καστρινός, καθώς το Ηράκλειο ονομαζόταν Μεγάλο Κάστρο επί τουρκοκρατίας. Ο χορός έχει 16 βήματα (8 μπροστά και 8 πίσω) και οι χορευτές ορμούν προς τα εμπρός σαν να επιτίθενται. Στην όγδοη κίνηση κάποιοι υψώνουν το δεξί χέρι σαν να εκσφενδονίζουν ακόντιο και στη συνέχεια υποχωρούν. Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ήταν τελετουργικός χορός και οι κινήσεις του επιδίωκαν τη γονιμότητα της γης ή ότι ήταν εξαγνιστικός, αφού με το θόρυβο που προκαλούσαν οι χορευτές έδιωχναν τα κακά πνεύματα.
Το πέμπτο ζάλο
Το Πεντοζάλι είναι από τους θεαματικούς και δημοφιλείς χορούς εκτός Κρήτης. Το 18ο αιώνα ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης από την Ανώπολη Σφακίων, πίστεψε στο όνειρο της απελευθέρωσης από τους Τούρκους και κάλεσε τους καπεταναίους της επαρχίας του σε ξεσηκωμό την 10η Οκτωβρίου 1969. Οι πρωτεργάτες, γνωρίζοντας την ιστορία με τους οπλαρχηγούς που δημιούργησαν τον Συρτό, αποφάσισαν ότι χρειάζονταν κι αυτοί ένα χορό, ειδικά γραμμένο για το πέμπτο «ζάλο» (βήμα), την Πέμπτη εξέγερση της Κρήτης κατά των Τούρκων. Ο χορός έχει δέκα κινήσεις (συμβολίζουν την 10 Οκτωβρίου). Οι χορευτές είναι πιασμένοι από τους ώμους και «οι πατιές» (χτυπήματα στη γη) συμβολίζουν τις ομοβροντίες των όπλων στη μάχη.
