Η ιδέα ότι οι Κρητικοί ζούσαν πιο υγιείς λόγω της διατροφής τους πρωτοεμφανίστηκε στα μέσα του 20ού αιώνα. Οι μελέτες εκείνης της περιόδου συνέδεσαν τη διατροφή τους με το χαμηλό ποσοστό χρόνιων ασθενειών, όπως οι καρδιοπάθειες και ο καρκίνος. Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις προήλθε από τη “Μελέτη των 7 Χωρών”, που πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή Ansel Keys στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα.
Αυτή η πρωτοποριακή επιδημιολογική έρευνα, που διεξήχθη σε επτά χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Ελλάδας (συγκεκριμένα της Κρήτης και της Κέρκυρας), της Γιουγκοσλαβίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας, της Φιλανδίας, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας, περιλάμβανε περισσότερους από 11.500 συμμετέχοντες. Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν επαναστατικά. Δείχνουν ότι οι Κρητικοί, που ακολουθούσαν μια παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή, εμφάνιζαν σημαντικά χαμηλότερα ποσοστά καρδιοπαθειών και καρκίνου σε σχέση με ανθρώπους άλλων χωρών της μελέτης.
Για τη δημοφιλέστατη “Μεσογειακή διατροφή” μίλησε στη “Νέα Κρήτη” και το neakriti.gr η πρόεδρος του Τμήματος Επιστημών Διατροφής και Διαιτολογίας του Μεσογειακού Πανεπιστημίου δρ. Αναστασία Μαρκάκη, η οποία εξήγησε ότι «όλα άρχισαν από την κρητική διατροφή». Σύμφωνα με την κ. Μαρκάκη, μετά από τα ευρήματα του παραπάνω εγχειρήματος, παρότι δεν έγινε κάποια συγκεκριμένη έρευνα για την Κρήτη, από εκεί κι έπειτα δε σταμάτησαν να διεξάγονται σε άλλες χώρες που “βρέχονται” από τη Μεσόγειο θάλασσα, με αποτέλεσμα η κρητική δίαιτα να συγχωνευθεί στα μάτια της διεθνούς ερευνητικής κοινότητας με την πλέον πιο δημοφιλή “Μεσογειακή”. Στην πραγματικότητα, είναι ένας όρος-ομπρέλα, που περικλείει δίαιτες προερχόμενες από διάφορες χώρες της Mare Nostrum.
Τροφές πλούσιες σε αντιοξειδωτικά
Οι τροφές που τυπικά είναι μέρος της δίαιτας της Κρήτης είναι αποδεδειγμένα πλούσιες σε αντιοξειδωτικά, που βρίσκονται στα φρέσκα εσπεριδοειδή, ω-3 λιπαρά οξέα από τα ψάρια, λιπαρά κυρίως μέσω του εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου και φυτικές ίνες, τα οποία συμβάλλουν στην πρόληψη χρόνιων ασθενειών, όπως ο διαβήτης τύπου 2, η παχυσαρκία, οι καρδιοαγγειακές παθήσεις και ορισμένοι τύποι καρκίνου.
Επιπλέον, η πρότυπη κρητική διατροφή χαρακτηρίζεται από τη χαμηλή κατανάλωση επεξεργασμένων τροφών, ζάχαρης και κόκκινου κρέατος, που συνδέονται άμεσα με τα προβλήματα υγείας σε πολλές σύγχρονες διατροφικές συνήθειες. Σε παλαιότερες εποχές, ο πληθυσμός της Κρήτης ζούσε σε στενή σχέση με τη γη του, στηρίζοντας την τροφή του σε εποχικά προϊόντα και χρησιμοποιώντας το ελαιόλαδο ως την κύρια πηγή λίπους.
Τα γεύματα ήταν απλά, υγιεινά και βασισμένα σε φρέσκα, μη επεξεργασμένα υλικά, με έμφαση στη γεύση παρά στις υπερβολικές μερίδες. Ένα πράγμα που επίσης συνέβαλε σημαντικά στην καλή τους υγεία ήταν η έντονη σωματική δραστηριότητα, που έπαιζε κεντρικό ρόλο στις καθημερινές τους συνήθειες.
Οι Κρητικοί ασχολούνταν με πολλές εξωτερικές φυσικές δραστηριότητες, από τη γεωργία και τον κήπο τους μέχρι την εκτροφή ζώων. Ο τρόπος ζωής τους ήταν ενεργός και η άσκηση ήταν ενσωματωμένη στην καθημερινή τους ρουτίνα. Αυτή η σύνδεση μεταξύ διατροφής, σωματικής δραστηριότητας και συνολικής ευημερίας ήταν το βασικό στοιχείο που εξηγούσε τα εξαιρετικά αποτελέσματα υγείας των Κρητικών.
Άλλαξαν οι διατροφικές προτιμήσεις των Κρητικών
Δυστυχώς, όπως συμβαίνει με πολλούς παραδοσιακούς τρόπους ζωής, η κρητική διατροφή άρχισε να αλλάζει στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και σήμερα έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί στη μορφή που ήταν παλιά. Η επίδραση της παγκοσμιοποίησης και του σύγχρονου καταναλωτισμού άρχισε να επηρεάζει σημαντικά τις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού του νησιού. Με την έλευση των μαζικά παραγόμενων επεξεργασμένων τροφών και τη μεγαλύτερη διαθεσιμότητα εισαγόμενων προϊόντων, πολλοί Κρητικοί άρχισαν να απομακρύνονται από τις παραδοσιακές τους διατροφικές συνήθειες.
Αυτό επιβεβαιώνει και η πρόεδρος του Τμήματος Επιστημών Διατροφής και Διαιτολογίας του Μεσογειακού Πανεπιστημίου δρ. Αναστασία Μαρκάκη.
«Η Ελλάδα είναι σε μία πολύ άσχημη θέση στο θέμα παχυσαρκίας ενηλίκων και παιδιών, και στην Κρήτη το πρόβλημα όλο και οξύνεται. Όπως καταλαβαίνετε, αυτό σημαίνει πως αμέσως-αμέσως αυξάνονται όλα τα νοσήματα που συνδέονται με την παχυσαρκία και αυτά από μέρος τους επηρεάζουν πολύ την ποιότητα ζωής και τη μακροζωία των Κρητικών», σημείωσε.
Δεν είναι όμως μόνο θέμα διατροφής. Η κ. Μαρκάκη υπογραμμίζει πως φταίει συνάμα η τρομερή αλλαγή από έντονη καθημερινή άσκηση σε μόνιμη καθιστική ζωή.
«Ανεβαίνει ο λιπώδης ιστός στο σώμα με τις κακές διατροφικές συνήθειες, πράγμα αρκετά βλαβερό από μόνο του, όμως αυτό που το καθιστά επικίνδυνο είναι η μείωση του μυϊκού ιστού. Ένας δυνατός και πληθωρικός μυϊκός ιστός είναι η βάση μίας καλής ζωής», τόνισε.
Ειδικά όταν αυτό το φαινόμενο παρατηρείται σε μικρή ηλικία, μειώνεται δραστικά η δύναμη του ανοσοποιητικού συστήματος και το παιδί μένει ουσιαστικά “απροστάτευτο”. Από εκεί αρχίζει ένας φαύλος κύκλος, για όλους βέβαια, όχι μόνο για τα παιδιά, κατάχρησης αντιβιοτικών φαρμάκων που, όπως τόνισε η κ. Μαρκάκη, «καταστρέφουν το σημαντικότατο για εμάς μικροβίωμα στο έντερο, πράγμα που μας κάνει ακόμη παραπάνω ευάλωτους».
Αυτή η δραματική αλλαγή που έχει παρατηρηθεί στις διατροφικές συνήθειες και τον τρόπο ζωής συνέβαλε σε μια αύξηση των ασθενειών, όπως οι καρδιοπάθειες, η υπέρταση και ο διαβήτης, οι οποίες κάποτε ήταν σπάνιες στο νησί. Τα τελευταία χρόνια, ακόμη και η στεφανιαία νόσος στην Κρήτη αυξήθηκε δραματικά.
Επιστροφή στις συνήθειες του παρελθόντος
Επανεξετάζοντας τις αρχές της “Μεσογειακής διατροφής” – με έμφαση στα φυτικά τρόφιμα, τα υγιή λιπαρά και τα πλήρη δημητριακά – οι Κρητικοί μπορούν να αντιστρέψουν τις αρνητικές τάσεις στα αποτελέσματα υγείας που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια.
«Σίγουρα βέβαια δεν μπορούμε να επανέλθουμε στη “μαγική συνταγή” που ήταν δυνατή λόγω των συνθηκών παλαιότερα», είπε η κ. Μαρκάκη.
Η ευεργετική “μείξη” άσκησης και διατροφής, που είχαν δεδομένη οι Κρητικοί του ’50, δε γίνεται να αντιγραφεί με τα σημερινά δεδομένα και η κ. Μαρκάκη απαριθμεί τους λόγους αυτής της αδυναμίας: «Υπάρχουν και πολλοί ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν την κατάστασή μας αυτή τη στιγμή. Λείπει το συναίσθημα της κοινότητας που είχαν άπλετο οι παππούδες μας και ο χρόνος που χρειάζεται για να παραχθεί ποιοτικό φαγητό. Δεν είναι τυχαίο που το μαγείρεμα έχει εκλείψει πολύ στα κρητικά νοικοκυριά. Επίσης, οι άνθρωποι τότε είχαν έναν εχθρό: την επιβίωση. Εμείς τώρα έχουμε δεκάδες, αν όχι χιλιάδες αόρατους εχθρούς, όπως το στρες και το άγχος, που επιτίθονται απ’ όλες τις πλευρές».
Όμως η κ. Μαρκάκη τονίζει πως υπάρχει ελπίδα για μία ανάκαμψη από αυτήν την κατάσταση και οι ερευνητές του Τμήματος Επιστημών Διατροφής και Διαιτολογίας του Μεσογειακού Πανεπιστημίου έχουν “βάλει πλώρη” προς αυτήν. Όπως προαναφέρθηκε, αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει μία σύγχρονη, σοβαρή έρευνα που να ασχολείται με την “Κρητική διατροφή”.
Το Τμήμα Επιστημών Διατροφής και Διαιτολογίας του ΕΛΜΕΠΑ τα τελευταία χρόνια εκπονεί μελέτες που θα μας δώσουν ακόμη περισσότερες πληροφορίες για την “Κρητική διατροφή” και θα “διασώσουν” αναρίθμητες συνταγές που αλλιώς θα εξαφανίζονταν.
«Αυτό είναι και ο σκοπός του τμήματός μας, βέβαια», σύμφωνα με την κ. Μαρκάκη. Μία από αυτές καταγράφει τον λόγο της μάνας στην κόρη, για να μη χαθεί στον χρόνο αυτή η άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Οι ερευνητές του τμήματος φέρνουν έναν πραγματικό θησαυρό στο νησί, που μέλλει να τελειοποιηθεί το καλοκαίρι.
Όπως πρόσθεσε καταληκτικά η κ. Μαρκάκη, «γιατί αυτόν τον διατροφικό πολιτισμό οφείλουμε να τον περάσουμε στα παιδιά μας».
Τα οφέλη που προσφέρει η κατανάλωση των άγριων χόρτων
Δε θα γινόταν βέβαια σωστό ρεπορτάζ πάνω στην “Κρητική διατροφή”, εάν δε συμπεριλαμβάνονταν τα άγρια χόρτα στο θέμα.
«Η κατανάλωση αυτών των αυτοφυών λαχανευόμενων, παρότι υπήρχε σε όλη την Ελλάδα παλαιότερα, σήμερα συνεχίζεται στην Κρήτη», είπε στη “Νέα Κρήτη” και το neakriti.gr η δρ. Αντωνία Ψαρουδάκη, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Επιστημών Διατροφής και Διατροφολογίας, που πράγματι έχει χαρίσει τη ζωή της στα αυτοφυή φυτά της Κρήτης.
«Η Κρήτη είναι ένας “παράδεισος” για τη βιοποικιλότητα των άγριων χόρτων και το άξιο θαυμασμού είναι ότι παραμένει ακόμη η γνώση για τη χρήση τους», ανέφερε.
Αυτό το σημαντικό χαρακτηριστικό της “Κρητικής δίαιτας” αυξάνει δραματικά την ποικιλία των τροφίμων, με τους διαφορετικούς συνδυασμούς και τις συνταγές που βασίζονται σε αυτά: «Φανταστείτε σαν να έχουμε εκατό βασικές ομάδες τροφίμων, τα χόρτα προσθέτουν άλλες εκατό. Τα περισσότερα είναι super food».
Και το ενδιαφέρον για τα άγρια χόρτα της Κρήτης δεν έχει περιοριστεί στο νησί. Υπάρχουν πλέον ευρωπαϊκού εύρους προγράμματα, που υποστηρίζουν την καταγραφή και την προστασία των διαφόρων τύπων χόρτων που βρίσκονται στο νησί. Το τμήμα καταγράφει αυτές τις ποικιλίες 20 χρόνια τώρα.
«Το τμήμα μας έχει μία διεθνώς εγκεκριμένη τράπεζα σπόρων, που αναμένεται να μπουν σε καλλιέργεια. Μία νέα εναλλακτική καλλιέργεια που θα καταστήσει τα άγρια χόρτα βιώσιμο πόρο για τους Κρητικούς», σημείωσε η κ. Αντωνία Ψαρουδάκη.
Με το σύνθημα “Από το χωράφι στο πιάτο”, η ομάδα του τμήματος αλλά και η υπόλοιπη Ευρώπη κρατούν αυτά τα κρητικά super food ζωντανά και αναμένουν ακόμη περισσότερες έρευνες και προγράμματα για να συνεχίσουν το έργο τους.